Sunday, May 08, 2005

MI RETIRO

Isinulat ito ni Rizal tungkol sa kanyang buhay bilang isang exile sa Dapitan. Inilarawan niya ang kanyang itinayong kubo sa tabi ng dagat kung saan ang buhangin ay malambot at pinong-pino. Ang kubong ito ay nasa paanan din ng bundok kung saan ay malilim at matahimik, kung saan ay nakakapagpahinga niya ang kanyang isip at damdamin.

Kung babasahin ang tula ay makikitang napakapayapa ng lugar kung saan nakatira si Rizal. May batis na “umaawit habang lumalagos” at kung gabi ay may “bulong na nakakapagpa-antok”, ngunit kapag umuulan ang agos nito ay may “tulin na walang katulad”. Walang bumabasag sa katahimikan kundi ang ungol ng aso, awit ng ibon at hiyaw ng mga kabayo.Sa pagtanaw ni Rizal ng dagat ay parang inangkin na niya ito. Kung sabagay, siya lamang ang taong nakatira sa tabing dagat kaya’t masasabi ngang para sa kanya ang dagat na iyon.

Ang tulang ito ay sinasabi ng ibang kritiko na pinakamahusay na ginawa ni Rizal, at ilan sa amin ang sumasangayon. Kapag nabasa ang kabuuan ng tula ay para kang inilipat pansamantala sa mapayapang Dapitan, kung saan makikita mo ang dagat na ngumingiti sa iyo, mararanasan mo ang sarap ng ihip ng hangin, at kapag gabi’y maririnig mo ang minsa’y payapang bulong ng kapaligiran at minsa’y nakakatakot na ingay ng mga hayop. Sa gabi din sinasabi ni Rizal na kapag lumalakas ang alon at ang hangin ay umuugong, napag-iisip siya, nilulunod nito ang mga boses, pag-iyak at pagkanta, ang kalungkutan at hinihila sa kawalan. At ang mga punong-kahoy umuugong na para bang may mga kaluluwang nagbabantay at nagyayaya sa mga taong naninirahan doon. Ngunit pagdating sa umaga, may panibagong sikat ng araw na magbibigay liwanag sa iyong puso at pakiramdam na ligtas ka na at mapayapa.

Ibinabahagi din ni Rizal sa tula ang kanyang nararamdaman, na nakalulungkot at mag-isa lamang siya, na parang hinila siya sa mundong kilala niya at kilala siya, at itinatago siya dahil sa kanyang mga paniniwala at kaalaman. Ang pagmamahal niya sa kanyang mga mahal sa buhay, na miski malayo sa kanya, miski iniwan siya o yumao na, hinding-hindi niya makakalimutan.

Ang pagkamaka-Diyos din ni Rizal ay naipapakita sa mga taludtod ng tula. Sinasabi niya na mayroon siyang kaibigan ni hinding-hindi siya iiwan, nagbibigay sa kanya ng lakas at paniniwala kapag siya ay nag aalinlangan. At ang paniniwalang ito kanyang itinatago at ang kanyang pag-asa, na kahit na malapit na siyang mamatay, nangingibabaw ang kaligayahan at awit ng tagumpay para sa kung ano ang tama.

At ang pag-ibig niya para kay Leonor Rivera, na siya ay labis na nasasaktan tuwing kanyang naaalala ang kanilang mga pangarap at pangako sa isa’t-isa.

Inihalintulad niya ang sarili sa isang paruparo, na palipat-lipat ng bulaklak at palaging may nilalamang pangarap. Tulad niya na bata pa lamang ay umalis na agad sa kanilang tahanan, at pumunta sa iba’t-ibang bansa kung saan siya ay maraming natutunan. At tulad ng isang ibon na pagkatapos lumayag sa malayong lugar ay babalik na sa kaniyang tahan. Siya ay pagod na pagod na, pagbalik niya sa Pilipinas, ang kanyang mga pakpak ay sira-sira na, may mga bagong pagsubok na mabangis parang halimaw, at ang kanyang paniniwala ay nasira at nagunaw.

At isinasaad ni Rizal na masakit para sa kanyang maipatapon malayo sa bayang kanyang minamahal. At bumabalik lahat ng kanyang mga pangarap, na magagawa lamang ng mga pag-asa ng bayan, ang kabataan na pag-asa ng bayan.

At sa huli, nagpapasalamat siya sa Diyos, dahil ipinataw sa kanya ang ganoong pangyayari. Na alam ng Diyos kung kelan pipigilin ang gala niyang isip, upang ibalik sa pinanggalingang lupang iniibig. Ito ay nagpapakita ng pagakarelihiyoso ni Rizal at labi na pagmamahal sa bayan, na hanggang sa kahulihulihan, gugustuhin niya na mamatay sa sariling bayan.

Ang nakakabilib nga naman kay Rizal ay taglay niyang tapang na nagawa niyang magsulat ng may ganitong tema ng tula, kung alam niya na maaaring hatulan siya ng kamatayan.

TO THE FLOWERS OF HEIDELBERG

Ang tulang ito ay isinulat ni Rizal noong siya ay nag-aaral sa Germany sa Universitatsplatz 12. Habang nagagala, nakita niya ang kanyang paburitong bulaklak, ang light-blue na forget-me-nots. Isinulat niya ang tulang ito dahil naalala niya ang kanyang bayang Calamba.

Isinasaad sa tulang ito, na para bang gusto ni Rizal dalhin ang mga bulaklak ng Heidelberg sa Pilipinas upang mapaganda ang ating bayan. Sa ganitong paraan, nais ipamahagi ni Rizal sa Pilipinas at sa mga Pilipino ang kagandahang kanyang nakikita sa ibang bansa. Parang pagpapahiwatig din ito ng pagmamahal ni Rizal sa ating bayan.

Nakakatuwa ang pagkakagawa ng tulang ito, para bang isang scene sa pelikula, mayroon siyang isinaad na naiimagine namin na pababa siya ng barko at nakatingin sa kanya ang lahat ng tao, may hawak siyang bulaklak galing sa Heidelberg at hahalikan niya ito at itatapon sa mga Pilipino. At ang bulaklak na ito ang magbibigay ng kapayapaan sa bayan, kabutihan sa mga kababaihan at katapangan sa mga kalalakihan.

Ngunit sa huling taludtod, sinabi ni Rizal na kung ang mga bulaklak ng Heidelberg ay dadalihin niya dito, mawawala ang halimuyak nito. Parang inilalarawan dito ni Rizal ang kanyang katayuan bilang dayuhan sa ibang bansa, na kahit ang kanyang anyo o katawan ay nabubuhay dito, ang kanyang kaluluwa o pagkatao ay nakatanim sa kanyang Inang Bayan, ang Pilipinas. Gaya ng mga bulaklak na maiiwan ang bango at halimuyak nito sa lupang kanyang tinubuan.

Ang mga bulaklak nsa Heidelberg ay nagpapahiwatig ng kapayapaan, pag-ibig, at karangalan na nais ibigay ni Rizal sa atin. Ito ay isang napakagandang tula na isinulat ni Rizal dahil sa matinding lungkot na nadama niya sa pagtira sa ibang bansa.

A LA JUVENTUD FILIPINA

Ang tulang ito ay ginawa ni Rizal noong 1879 sa gulang na 18 taon, para sa isang contest na ginanap ng Liceo Artistico-Literario. Na impress ang mga Espanyol na hurado sa kanyang nagawa kung kaya’t nanalo siya ng first prize. Ang prize na ito ay isang “silver pen, feather-shaped and decorated with a gold ribbon.”

Sa tulang ito makikita kaagad sa unong taludtod ang ipinaparating na mensahe ni Rizal na ang kabataan ay ang pag-asa ng bayan, sa paggamit ng mga salitang “kabataan ng aking pangarap” at “pag-asa ng bayan”. Isinaad din nya na hinihintay niyang mangibabaw ang katalinuhan ng mga kabataan upang magtulong-tulong sa pagunlad ng bayan. Pinapayuhan din niya, sa ikatlong talata, na gamitin ng kabataan ang karunungan sa agham at sining upang makawala sa gapos na nagsisiil sa damdamin ng mamamayan.

Inihalintulad din nya ang himig ng kabataan sa boses ni Philomel na nakakapagpawi ng luha at hinagpis. Ang diwa at alaala ng kabataan ay siya ding gagamitin upang mapagtibay ang ating bayan, at ito ay walang kamatayang nakatanim sa puso ng kabataan. Parang pinapangaralan niya ang mga kabataang Pilipino na gamitin ang kanilang angking talino at nakamit na karunungan sa dalawang paraan: iangat ang Pilipinas upang tayo’y umunlad, at maging patriot ng bansang Pilipinas.

POR LA EDUCATION RECIBE LUSTRE LA PATRIA

Sa Ateneo isinulat ni Rizal ang tulang ito. Makikita dito kung gaano pinahahalagahan ni Rizal ang edukasyon bilang “ilaw ng bayan”. Sa unang taludtod makikita kaagad ang pagpapahalagang ito, kung saan sinabi niya na ang magandang edukasyon ang magbibigay ng “virtue” at kapangyarihan sa taumbayan. Iaangat nito (edukasyon) ang bayan at mabibigyan ito ng walang kaparis na karangyaan.

Kapag ibibigay ng tao ang lahat para sa edukasyon ay makakamit niya ang kapayapaan. Parang inihahalintulad dito ni Rizal ang edukasyon kay Kristo, na siyang magsasagip sa atin sa panahon ng kagipitan. Kahalintulad nito ang sinabi niya sa ikalawang talata na mabibigyang seguridad at kapayapaan ang bayan sa pamamagitan ng edukasyon.

Sa ikatlong taludtod, sinabi niyang ang edukasyon ang magpapayabong sa kabataan, makakapagpatuwid sa mali, makakapag-alis ng bisyo at panglalamang, makakapagtanggal ng kasalanan, at makakapag-sibilisado sa mga bayan at taong barbaro. Napakaganda ng paglalarawang ito, na para bang ang edukasyon ay isang napaka makapangyarihang sandata upang mapaunlad ang bayan at pagkatao.

Mauulit ang paglalarawang ito sa mga susunod na talata, na kahit ibang salita ang ginamit ni Rizal ay pareho ang kanyang nais sabihin: na ang Edukasyon ang makakapagpatuwid sa tao upang makamit ang karangyaan at kapayapaan. Hindi maiiwasang ihalintulad ang tulang ito sa isa pang tula ang “Relihiyon at Edukasyon”, lalo na sa isang linya sa tulang ito kung saan sinaaad niya na ang Edukasyong Katoliko ang maiiwan sa atin.

Sa aming palagay, dahil sa pagiging spesipiko ni Rizal sa paggamit ng katagang “Christian Education” ay malaki ang impluwensiya sa kanya ng mga guro niya sa Ateneo, na mahusay magturo at sinuportahan si Rizal sa lahat ng kanyang ginawa. Ngunit hindi dapat ito makapagpalito sa atin. Hindi tayo dapat magkamali na ang Edukasyon ng mga Kristyano lamang ang natatanging edukasyon. Ibig lang sabihin ni Rizal na mahalaga ang relihiyon sa edukasyon, at ito ay isang pahapyaw lamang sa kanyang susunod na tulang magbibigay ng detalye kung bakit at paano magkaugnay ang dalawang konsepto. Ang gusto lamang isaad dito ni Rizal na ang Edukasyon, sa tamang pagtuturo, ang magbibigay karangyaan sa ating bansa.

EL COMBATE UZBITONDO, TERROR DE JOLO

Katulad ng tulang Y Español Elcano, ito ay tungkol sa bayani ng Espanya na naglalayong palawakin ang kaharian nito. Pinarangalan naman niya dito si Uzbitondo, isang mandirigma ng Espanya na nakipaglaban sa mga Moro sa Jolo.

Sa una’t ikalawang talata, inilarawan kaagad ni Rizal kung gaano kalakas ang sandatahang Kastila, na may isandaang barko at malalakas na tauhan. Gusto din naming isaad na ang mga Moro ay ibinabanggit ni Rizal sa tulang ito bilang kalaban, “…their cannons aimed against the enemy’s wall…”. Bago sumugod, sinabi ng Heneral na ang tagumpay ay nakasalalay sa katapangan ng mga sundalo. Mas mamarapatin pa niyang mamatay kaysa sumuko sa pagsalakay, tandaan natin na nirerepresenta natin ang pangalan ng ating bayan.

Inihalintulad ni Rizal ang mga tauhan bilang mga leon sa kagubatan, na walang pakundangang pinapatay ang ibang hayop. Sa paglalarawan sa tulang ito, si Uzbitondo ay parang “Hanging galing sa Timog”, “Leon ng mga Kastila” at si Mars na diyos ng digmaan, na sobrang makapangyarihang pinagpapatay ang mga kalaban.

Kataka-takang hindi isinama ni Rizal sa kanyang paglalarawan ang mga Moro, na kahit noon pa ay sikat na sa kanilang kagitingan at katapangan. Ngunit kung susuriin ang mga talata, parang naging maamo ang mga ito na sinalanta ng sandata ng mga Kastila. Sinabi din ni Rizal na sumuko ang mga Moro kay Uzbitondo, ngunit nakapagatataka ang pagsasaad na ito, dahil hanggang ngayon ay kilala ang mga Moro na hindi sumusuko at nakikipaglaban hanggang sa kamatayan.

Sa pagsusuri namin sa tulang ito, parang pinapalabas ni Rizal na napaka-tapang at napakagaling ni Uzbitondo dahil natalo niya ang mga Moro, nasunog ang mga palasyo at kabahayan sa Jolo, at napasuko si Mahumat na Sultan ng Jolo. Sa buong kasaysayan ng mga Moro sa Pilipinas, si Uzbitondo lamang ang nakapagpatumba sa isang bayan ng mga Moro. Kung kaya’t gusto naming idiin na parang bilib na bilib si Rizal sa taong ito.

ALLIANZA INTIMA ENTRE LA RELIGION Y LA EDUCATION

Ang Religion and Education ay ginawa ni Rizal noong siya ay nag-aaral sa Ateneo bilang isang pagsasanay sa kanyang paggawa ng mga tula. Kung ikukumpara ito sa El Embarque: Himno a la Flota de Magellan at sa Y es Español: Elcano, el Primero en dar la Vuelta al Mundo eh mas mahusay nga naman ang kanyang pagkakagawa dito. At ang tema ng tulang ito ay ang importansiya ng education at relihiyon na isinasaad sa pamagat pa lamang ng tula.

Mas madalas ang paggamit ni Rizal ng metaphor sa tulang ito kesa sa mga nasabi kanina. Ang paghahambing niya sa education at religion sa ivy at elm tree. Sinasabi niya na ang ivy ay nangangailangan ng elm tree upang hindi malanta at malungkot, na ang ivy at elm tree ay magkasama at pinapaganda ang isa’t-isa, na kaakit akit sa kapaligiran ang ivy at elm tree kung ito ay magkasama. Tulad ng education at religion, na kung hindi daw dahil sa relihiyon hindi magtatagumpay ang education. Sa unang taludtod makikita agad ang pagka relihiyoso ni Rizal, sa mga linyang “And woe to the being who blindly casts aside, the wise doctrines of saintly Religion, from its pure stream nefariously fleeing.”

Sa ikalawang taludtod naman, nahati ang aming grupo tungkol sa pagdidiskusyon ng unang kalahati ng taludtod. Mayroon sa amin na hindi maintindihan ang sinasabi ng tula, kung ang binabanggit tungkol sa grapevine ba ay mabuti o hindi dahil sinabi na pompous ito, may ilan naman nagsabi sa amin na nakabubuti ito dahil kung ang grapevine ay ang religion at ang sinasabing stem ay ang education, at ang sinasabing plant ay tayo, ang mga tao, maganda ito dahil ang pinagsamang education at religion o ang grapevine at stem, ay ang nagbibigay ng food for the plant to live, maganda ang kalalabasan nito, ang loving plant. At kung ang religion daw ay malinaw at maliwanag na ginaguide ang education, maganda at makabubuti ang kalalabasan nito. Sa huling parte, inihahalintulad ni Rizal ang Edukasyon ng tao kung wala ang religion sa isang barkong nawalan ng elesi na sumusugod sa dagat habang bumabagyo, kumikidlat at sa galit na galit na mga alon. Sabi ni Rizal sa tula na kahit gaano ka brutal ang labanan kung walang gabay na relihiyon ang edukasyon lulubog at lulubog ang barko at lalamunin ng galit na dagat hanggang sa kawalan.

Sa huling taludtod naman, inihahalintulad ni Rizal ang religion at education sa dew at meadow. Na kung ang dew, relihiyon, ay nagbibigay pundasyon, lakas at suporta sa meadow, education, pagdating ng tagsibol, ang mga bulaklak, ang tao, ay maglalabasan para pagandahin at sambahin ang lupa. At sa ganito ngang paraan, palalaguin ng relihiyon ang edukasyon para lalong mapagyabong at humalimuyak ang mga bulaklak – para maging ganap ang pagkatao ng mamamayan.

Isa ang tulang ito na mapagpapatunay kung gaano karelihiyoso si Rizal at kung gaano niya pinapahalagahan ang edukasyon.

Y ESAPAÑOL ELCANO, EL PRIMERO EN DAR LA VUELTA AL MUNDO

Isa din itong tula na isinulat ni RIzal noong siya ay nasa Ateneo bilang isang pagsasanay sa kanyang paggawa ng tula at pagsusulat. Sa tulang ito, gumagamit na si Rizal ng mga metaphors.

Para kay Rizal, si Elcano ay isang bayani ng Espanya, na ikinumpara niya sa Higante ng Pyrenees, na kayang lagpasan ang hagupit ng bagyo kapag humadlang ito sa kanya. Si Elcano lamang ang natatanging sumubok na lakbayin ang buong mundo, at hindi siya natatakot gawin ito gaano man kalawak ito.

Ikinumpara niya si Elcano sa isang “red-tailed eagle”, isang ibon na matayog at maliksing lumipad na walang takot gaano man kabagsik ng panahon. Itinulad din siya sa isang malaking bato na hindi bumibigay sa malalakas na alon ng karagatan.

Tinaguri niyang si Elcano bilang “the unconquered”, na kayang patahimikin ang mga alon gamit ng kanyang mga barko. Sabi ni Rizal, matagumpay na naikot ni Elcano ang mundo sa pamamagitan ng katapangang walang kapantay.

Sa huling taludtod, pinarangalan niya si Elcano, “May thousand laurels crown your brow”, bayani ng mga Kastila, na may kumikinang na korona bilang gantimpala sa kanyang nagawa. Makikita dito na malawak na ang kaalaman ni Rizal, halimbawa sa paggamit niya ng metapora na kultura ng mga Griyego sa paglagay ng laurel bilang pagpupunyagi sa mga bayani nito.

EL EMBARQUE: HIMNO A LA FLOTA DE MAGELLANES

Ang tulang ito ay ginawa ni Rizal noong siya ay nag-aaral sa Ateneo bilang isang pagsasanay sa pagsulat ng tula. Ang pagkakagawa ng tulang ito para sa amin ay literal na literal.

Nag umpisa ang tula sa paglalarawan ni Rizal sa araw na iyon, na ang araw ay mataas at masayang nagbiigay liwanag sa Barrameda, kung saan mayroong kasiyahan, “movement reigned everywhere”. Mayroong kasiyahan sapagkat naghahanda na ang mga barkong lumayag sa tinutuklas pa lamang na mundo kasama ang mga marangyang mandirigma kasama ang kanilang mga sandata upang manakop.

Nagkakasiyahan na sa siyudad, kung saan masaya at ang pakiramdam ng tagumpay ay nararamdaman na ng lahat. At ang mga barkong ito ay pinapaulanan ng napakaraming paputok, marahil isang sensyas ng pagsisiya at para sa mabuting kapalaran ng mga mandirigma habang naglalakbay. At ang mga Español ay ipinagmamalaki ang kanilang mga sundalo sa pagsaludo para sa kanila. At sabi ng España, paalam minamahal kong mga anak, mandirigma ng ating tinubuang lupa. Paunlakan niyo ang ating bayan ng karangalan sa pagtatahak sa karagatan.

Para kay Rizal, isa daw itong kabayanihan, ang pagtatahak sa mapanganib na karagatan, ang pagtuklas ng mga hindi pa natutuklasan para sa sariling bayan, at ang pananakop sa mga ito para sa sariling bayan.

Sa tulang ito, kahit na hindi Pilipinas at Pilipino ang inilalarawan ni RIzal, makikita na ang pagiging pagka makabayan ni Rizal. Ang pagmamahal ng mga mamamayan sa kanilang bayan. Ang pagsasakripisyo para sa sariling bayan, ang pagiging isang bayani para sa sariling bayan.

SA AKING MGA KABABATA

Ang tulang ito ay isinulat ni Rizal noong siya ay walong taong gulang pa lamang. Lahat kaming kasapi sa grupong ito ay nagulat sapagkat sa napaka murang edad, nakagawa siya ng ganito kabigat na tula. Masasabing sa ganitong edad, namulat na si RIzal sa kung anong nangyayari sa kanyang paligid.

Ang kapansin pansing hambingan sa tulang ito ay ang paggamit ni RIzal ng ibon sa kalayaan. Kung ang ibon nga naman ay ikinulong, gugustuhin nitong lumaya dahil noon ito ay malaya, tulad ng bayan na dating malaya na noong panahong iyon ay kinocontrol ng mga dayuhan.

Mapapansin din na sinasabi ni Rizal na ang wikang Tagalog ay kapantay din ng iba’t ibang wika. Dahil ito ay ibinigay sa atin ng Diyos, tulad ng sinabi niya na ang lahat ng tao at bagay ay magkakapantay dahil ito ay ginawa ng Diyos. At dahil ginawa ito ng DIyos na malaya, dapat ito ay Malaya at walng sinuman ang may karapatang maghari o mag ankin nito kundi Diyos lamang.

Sa ganito ding edad, makikita na ang pagmamahal ni Rizal sa bayan, sa pag-sabi pa lamang na “Ang hindi magmahal sa kanyang salita, mahigit sa hayop at malansang isda,” sa murang edad niyang ito, eh nandoon na ang pagigng makabayan niya.

HIMNO A TALISAY

INILALARAWAN DITO ANG PUNO NG TALISAY, MATAYOG NA INAABOT ANG
KALANGITAN,
MATATAG NA DI MAGIBA NG KAHIT ANONG UNOS NG KALIKASAN. PARANG ANG
MAMAMAYANG
PILIPINO, SA KANILANG PAGMAMAHAL SA INANG BAYAN, IPAGLALABAN ANG
KANILANG
KALAYAAN ANUMANG BULAKID ANG HUMARANG, MAGWAWAGI ANG KANILANG
KADAKILAAN.

ANG PUNO NG TALISAY AT ANG ANG KANYANG MGA SANGA'T DAHON NA NAGBIBIGAY
NG
KAGINHAWAAN SA KANYANG LILIM MULA SA NAKAKAKIROT NA INIT NG ARAW,
PABORITONG
LARUAN NG MGA BATA. MGA BULAKLAK SA PALIGID, MGA BUNDOK AT DAGAT NA
NAGBIBIGAY
BUHAY. SINASALAMIN NG TALISAY ANG MAMAMAYANG PILIPINO, NA MATAGAL NANG
NAMULAT
SA KAMALAYAN NG ISANG PAGKABAYAN, SILANG MGA DAPAT MAKINABANG SA MGA
BIYAYA NG
INANG BAYAN AT NG KALIKASAN



ANG SAMBAYANANG PILIPINO, NAHUBOG SA MATAGAL NA PANAHONG PANANALAGI SA
KAPULUAN,
NAGKAROON NG SARILING LAHI, LAHI NG MGA DAKILANG MAMAMAYANG ITINAGUYOD
ANG
PAMILYA BILANG PANGUNAHING SANGKAP NG ISANG LIPUNANG MATATAG. LAHI NG
MGA
DAKILANG KALULUWA NA MATATAG AT DI MASANTO NINUMAN, ALANG ALANG SA
KALAYAAN
IPAGLALABAN.



ANG MGA PILIPINO, LAHI NG MGA MALIKHAING KAMAY SA PAGHUBOG NG KAHIT
ANONG BAGAY,
ANGKING GALING NA WALANG LIMITASYON AT ANGKING TALINO NA MALAYO ANG
MARARATING


ANG LAHI NG MGA PILIPINO, LAHI NG MALILIIT NGUNIT MAYAMAN ANG KALULUWA,
SA
KAPULUAN UMAAGOS ANG PINAG-ISANG KATANGIAN NGUNIT PINADAMI AT
PINAYAMANG
KULTURA, LAHING PALABAN NA KAHIT SINONG ITAPAT AY KAYANG TALUNIN ITO SA
LAHAT
NG URI NG PALIGSAHAN



MAPA SIYENSYA O KASAYSAYAN, HINIHIGITAN NG TULIS NG UTAK, KUNG ANG
IBANG BANSA
ISA O DALAWA ANG WIKA, ANG LAHING PILIPINO HIGIT PA SA APAT NGUNIT
NAIIHIBLA SA
ISANG MAYAMANG WIKANG FILIPINO. SA KATATAGAN NG PANANAMPALATAYA DI
MAHIHIGITAN
KAHIT KAILAN. AT ANG KAMAY NA MALIKHAIN MAPASINING, SULAT, PAGBUBUNGKAL
NG LUPA
O PAKIKIDIGMA GAMIT ANG ESPADA AT BARIL, KAMAY NG PILIPINO ANG KAMAY NG
ISANG
DAKILA.



MABUHAY ANG LAHING PILIPINO, ISANG MATAYOG NA TALISAY. ANG IYONG
KALAYAAN
HABAMBUHAY NA MAITUTURING NA KAYAMANAN - - - PAGIINGATAN KAHIT ANUMANG
PASAKIT,
HIRAP NA DANASIN. ANG LAHING PILIPINO IBUBUWIS ANG DUGO ALANG-ALANG SA
KAPAYAPAAN NG INANG BAYAN.

ANG HIMNO A TALISAY AY HIMNO SA KADAKILAAN NG LAHING PILIPINO.

MI ULTIMO ADIOS

Inilarawan ni Rizal sa tulang "Mi Ultimo Adios" ang kanyang
pagpapahalaga sa
Inang Bayan, sa mga mamamayan, sa mga ingat yaman, at sa mga kultura
nito.
Ipinakita nya ang kanyang pagmamahal dito sa kaniyang mga huling
sandali.
Marahil ay binalikan nya ang mga ala ala ng kanyang pagkabata hanggang
sa
pagkamulat tungo sa paghangad ng isang perpektong konsepto ng isang
bayan. Sa
kanyang pagbabalik tanaw nakita nya kung ano ang naging silbi nya
bilang taong
pinagkalooban ng Diyos ng buhay, at ng isang magaling na utak. At
nainilarawan
nya kung paano nya minithiing balang araw ay makikita nya ang bayan
nyang
malaya at payapa. Buong dignidad nyang tinanggap ang kamatayan sa
kaloobang
nakita nya na natupad nya ang kanyang layunin, bihira ang mga taong
namamatay
na natupad ito kahit man lang nakita ito.

Sa kanyang mga huling sandali, ipinaubaya ni Rizal ang kanyang buhay
sa
pag-aalala ng kanyang mga nagawa. Nais nyang kilalanin sya higit sa
lahat
bilang isang taong ibinigay ang sarili sa bayan. Bayani man o hindi ang
mahalaga ay bigyang saysay ang kanyang mga nagawa at kung posible ay
tularan
ito ng kanyang mga kababayan. Kapayapaan laban sa karahasan, pag-ibig
tungo sa
kalayaan.

Sinasalamin ng tula ang kanyang wagas na pag-aalay sa kanyang buhay
para sa
kalayaan ng Inang Bayan. Isa itong kulminasyon sa kadakilaan nya at sa
mga
minithi nya mula noong sya ay namulat sa mundo at sa lipunan. Ito ang
kanyang
panghuling mensahe sa kapwa Pilipino ukol sa paghahangad ng kasarinlan,
pakikipaglaban para sa kapayapaan at kung ito ma'y makamit ay
pangangalagaan ng
kahit pa pagbubuwis ng sariling buhay.